Tezos, kripto tarihi boyunca yapılmış olan en başarılı ve en iyi ICO’lardan bir tanesini gerçekleştirmesiyle bilinmektedir. Yalnızca iki hafta içerisinde proje 232 Milyon Dolar değerinde yatırımlarını artırmayı başarmıştır. Bu büyük başlangıcından ardından proje aynı zamanda kurucular ile Tezos Vakfı’nın lideri arasında yaşanan bazı entrika ve çekişmeler ile gündeme gelmiştir. Elbette ki proje şu anda bu problemleri artık arkada bıraktı. Bu tartışmaların ardından da daha üretken bir şekilde devam etmektedir.
Tezos, 2018 yılında ana ağını başlatmıştır. Bunun yanında 2019 yılında blok zincirinde NFT tokenlerini geliştirdi.
Platform, akıllı sözleşmeler ve üçüncü taraflarca herhangi bir şekilde durdurulamayan merkezi olmayan uygulamalar yapmaya da imkan sağlamaktadır. Proje, akıllı sözleşmelerin ve programların özelliklerini matematiksel olarak mümkün kılan bir teknik resmi doğrulamayı kullandığından dolayı diğer blok zincirleri ile aynı değildir. Bu teknik daha çok hataların çok daha büyük problemlere yol açabileceği nükleer enerji gibi endüstrilerde de kullanılmaktadır. Bu doğrulama, matematiksel modellerle çalıştığından ötürü her şeyi olması gerektiği gibi çalıştığından da emin olmamızı sağlar.
Tezos tıpkı Ethereum gibi kripto para birimleri ve kaynaklar için bir platform sunmaktadır. Bu platform, çataldan geçmek zorunda olmadan kendisini yükseltebilmesiyle ünlenmiştir. Bunun anlamı Tezos’un çatallanma ile meydana gelen çatışmalardan kaçınmış olduğu manasına gelmektedir. Ayrıca bu uygulama masrafları ve değişiklikleri koordine etme de azaltılmaktadır.
XTZ, Tezos blok zincirinde kullanılmakta olan bir kripto para birimidir. Ademi merkeziyetçi uygulamaları çalıştırmak yada blok zincirindeki değişiklikleri oylamak gibi faaliyetlerde kullanılan bir tokendir.
Tezos tahmin edilebileceği üzere Proof of Stake blok zinciridir. Proof of Stake bir anlamda kişinin sahip olduğu kripto para birimi miktarına bağlı olarak blok zinciri içindeki blokları doğrulamasına yardımcı olmakta olan fikir birliği mekanizmasıdır. Bu kişi eğer yanlış blokların doğrulamasını gerçekleştirir ise garanti olarak belirlemiş olduğu kripto para birimini de kaybetme ihtimaliyle karşı karşıya kalacaktır. Bunun faydası, diğer pek çok şeyin yanı sıra iş kanıtında hem daha fazla kaynak tasarrufu sağlaması hem de hızlı olmasıdır.
Bu blook zincirinde blokların yayınlanması ve imzalanmasına Pişirme (Baking) denir. Bu imzalama işlerini yapan kişilere ise Fırıncı (Bakar) denir. Blok bir Fırıncı tarafından oluşturulduktan sonra toplamda 32 Önerici tarafında da doğrulanacaktır. Bir Fırıncı, imzalanmakta olan her bir blok için 16 XTZ elde eder. Önerici ise doğrulanmış olan her bir blok için 2 XTZ elde ede.r Hak kazanmak için de Fırıncının en az 10 bin XTZ sahibi olması gerekmektedir. Blokları doğrulamak için rastgele seçim yapılır. Fakat ne kadar fazla XTZ kripto para biriminiz varsa, blok zinciri içinde bloklar için Fırıncı olarak seçilme ihtimaliniz de o kadar artmaktadır.
Fırıncılar işlemiş oldukları her bir blok için de bir depozito ödemelidir. Eğer her şey gerektiği yapılmadıysa bu depozito kaybedilir. Bu durum sahtekarlık ya da hataları da önlemeye yardımcı olmaktadır.
Fırıncılar ve Tavsiyeler de işledikleri her blok için bir depozito ödemelidir. Bu, her şey olması gerektiği gibi değilse bu depozitoyu kaybedeceklerinden, yaptıkları blokların sahtekarlık veya hata içermemesini sağlamaya yardımcı olur.
Bunların yanında XTZ’leri bir Fırıncıya devrederek de onun gelirine katılabilirsiniz. Bu jetonları fırıncıya teslim etmeden de yapılabilmektedir. O yüzden de aslında çok büyük bir risk değildir. XTZ’lerini bunun için tasarlanmış olan ayrı bir hesap türüne aktararak delege etmeniz mümkündür. Sonrasında XTZ’nizi hangi Fırıncıya devretmek istediğinizi de seçme şansınız vardır. Bu noktada hangi anlaşmanın yapılabileceğini kontrol etmeniz önemlidir. Sonuç olarak bu fırınlamadan elde etmiş oldukları gelirin ne kadar sakladıkları ve XTZ’nizi delege ederek ne kadarını geri kazanacağınız büyük ölçüde Fırıncıya bağlıdır.
Bu blok zinciri içerisinde kendi kendine yükseltme, herkesi katılabileceği direkt blok zincirinde seçim ve kontrolle gerçekleştirilir. Tezos, blok zincirini yükseltme sürecinde her aşama sekiz döngü içermektedir. Tekliften aktivasyona dek bütün bu olaylar neredeyse üç ay sürer. Kendi kendini yükseltmeyle direkt blok zinciri içindeki gerçekleşmekte olan bu eşitlikçi yönetim süreci, projenin sonunda daha iyi alternatifler keşfedilirse yönetim sürecini de değiştirebileceği manasına gelmektedir.
Bir Fırıncı teklif döneminde yirmi kadar teklif sunabilmektedir. Aynı zamanda 20 kadar teklife oy verme hakkına sahiptir. En fazla oy alan teklifler de gözden geçirme sürecine geçer.
Bir Fırıncı, bir teklif döneminde 20’ye kadar teklif sunabilir. Bir Fırıncı ayrıca 20 adede kadar teklife oy verebilir. En çok oy alan teklifler gözden geçirme sürecine geçecektir. Bu süreç boyunca Fırıncılar, teklif dönemindeki tekliflerden hangisinin en çok oy aldığını test etmek için de oy atabilirler. Bu inceleme süresinin ardında da en az yüzde 80 çoğunluğu elde etmiş olan teklifler testi geçebilecektir.
Bu teklifi 2 gün boyunca test etmek amacı ile yeni bir yan zincir oluşturulmaktadır. Blok zinciri dışındaki bir test ağı da teklifi test etmek için kullanılabilmektedir. Test bittikten sonra Fırıncılar tavsiyeyi test ağından ana ağa taşımak amacı ile oy kullanabilirler. Teklif eğer yüzde 80 çoğunluğu elde edebilirse, test ağı ana ağa dönüştürülecektir.
Bu yöntem ile yönetim sürecinden geçmekte olan teklifler, iyileştirmelerden sorumlu kişi ya da gruplara ödemeler de içerebilmektedir. Bu yükseltme sürecini, Tezos blok zincirinin iyileştirilmesi ve korunmasına yardımcı olmak isteyen pek çok geliştiriciyle daha verimli ve güvenli bir hale gelir.
Tezos’un kuruluşu oldukça başarılı geçen ICO’sundan ötürü, projeyi daha ileri bir noktaya taşımak için bol miktarda fona sahiptir. Aynı zamanda bunun yanında finansal olarak bir şeffaflık standartları da bulunmaktadır.
Tezos’un düzenli olarka yükseltilmesi için entegre sistem, istikrarlı bir teklif akışı sağlamaktadır. Burada kabul edilen önerileri uygulamak ve geliştirmek için bol miktarda fon bulunmaktadır.
Tezos’un Sunduğu Çözümler
Tıpkı Ethereum’da olduğu gibi Tezos da akıllı sözleşme platformu olmasından dolayı onu Ethereum’a bir alternatif olarak görmek mümkündür. Fakat Tezos, Ethereum ile birebir benzer olmaktan da oldukça uzaktır. Projenin arkasındaki akip, Ethereum ve piyasadaki diğer kripto para birimleri ile alakalı pek çok zayıf noktadan geçti. Sonrasında buna birtakım çözümler sundular.
Bitcoin ilk günden bu yana kripto para piyasasında sert çatallar biçimde bölümler ile alakalı problemler yaşamıştır. Bitcoin Cash, Bitcoin Gold, Bitcoin SV bunlardan sadece en ünlü olanlarıdır. Onlarca sert çatalı bulunmaktadır. Bunlar genelde kripto ortamlarında çoğunlukla bölünmelere neden olan büyük bir problemdir.
Projenin ekibi bu probleme çözüm olarak kendi kendini düzenleyen bir blok zincirini kullanıma sundu. Bu durum blok zinciri içerisinde token sahibi olan kişilerin blok zincirindeki değişiklikler için oy kullandığı manasına gelmektedir.
Ethereum bilindiği üzere işlemlerinde Proof of Work kullanmaktadır. Bu aslında gereksiz bir kaynak kullanımıdır ve şu an bunun için pek çok alternatif geliştirmeler yapılmaktadır. Proje ilk baştan itibaren fikir birliği algoritması olarak DPoS’un bir sürümünü tanıtmıştır. Tezos’un kullanmış olduğu DPoS varyasyonuna Liquid Proof of Stake yani LPoS denir.
Bu noktadaki fikir birliği sistemine katılmak için belirli miktarda XTZ tokenine sahip olmanız gerekir. Eğer bu tokenlere sahipseniz, bunlar fikir birliği sisteminde para kazanmak için kullanabilecek olan başka kullanıcılara devredebilirsiniz.
Bunun yanında proje Liquid Democracy adı verilen bir kavramı da insanlara tanıtmıştır. Bu direkt oylama ve bir temsilci aracılığı ile oylama arasında özgürce geçiş yapabileceğiniz bir sistemdir. Yani aynı anda hem direkt demokrasiden hem de temsili olan demokrasiden bahsediyoruz.
Bu kavramın avantajları, her bir kişinin sesinin önemli olması ve aynı zamanda yeni düzenlemelerin nihai tanıtımına katkıda bulunmasıdır. Temsilci olabilmek için düşük bir eşik vardır. Direkt ya da dolaylı olan oylar arasında geçiş yapmak daha kolay olduğu için azınlıklar da daha iyi temsil edilebilmektedir. Bununla birlikte kendi kendilerine oy verecek zamanı olmayanlar, oy haklarını güvenmiş oldukları bir temsilciye devredebilecekler için sistem ölçeklenebilir. Konu eğer hatalardan kaçınmak ise bazı alanların diğerlerinden daha fazla güvenliğe ihtiyacı vardır.
Vakfa göre Tezos’un amacı ise dünya çapında politik, ekonomik ve sosyal yeniliği yönlendirmektir. Bu oldukça geniş bir amaçtır. Fakat Tezos’un tam olarak nasıl çalıştığına dair ayrıntılara biraz daha baktığınızda, aslında bu platformun finansal sektörün çok ötesinde etkileri olabilecek ilginç kavramlar sunduğunu da görüyorsunuz.
Tezos Avantajları
Tezos’un ilk avantajlarından bir tanesi oldukça başarılı bir ICO yapmalarıydı. Bu da bir anlamda proje için finans alanında özgürlük manasına geliyordu. Diğer kripto para birimlerinin uğraştığı finansal kısıtlamalar olmadan, bu proje önemli yükseltmeler yapmak ve ortaklara pazarlamak için kendi için büyük bir özgürlüğe sahiptir.
Tezos sahiplerinin XTZ’ye sahip olmaktan ötürü elde edecekler pasif gelirden ötürü Tezos fazlası ile popüler bir hale gelmiştir. Pasif gelir denildiğinde piyasadaki en karlı kripto para birimlerinden bir tanesidir.
Bir diğer avantajı ise blok zincirinin lideri olmamasıdır. Bunun blok zincirinin yükseltmeler için net kurallar ile kendini yönetmek için oluşturduğu gerçeğinden kaynaklandığı söylenebilmektedir.
Tezos Dezavantajları
Her ne kadar fazlası ile başarılı bir ICO gerçekleştirmiş olsa da Tezos sonrasında yaşanan birtakım tartışmalı olaylardan ötürü kötü bir başlangıç yapmak zorunda kaldı. Zaman içinde bu çekişmeler bir davaya yol açtı.
Bir yazıda Vitalik Buterin, Tezos’un kullanmış olduğu PoS modeliyle alakalı problemleri tartışmıştır. Burada Buterin, Tezo sistemi içinde Fırıncıların, gelirin büyük bir bölümü token sahiplerine aktararak XTZ sahiplerine tokenlerini devretmeleri için rüşvet verebilmeleri tehlikesine de değinmektedir. Fırıncılar o yüzden de oylamayı kontrol ederek merkezileşebilirler.
Tezos her ne kadar yaşanan çalkantılı tartışmalardan dolayı kötü bir başlangıç yapmış gibi görünse de aslında geride bırakmış oldu. Temelde Ethereum’a alternatif bir çözümdür. Fakat bu sorunları bazılarını farklı teknolojik çözümler ile ele almaktadır. Ayrıca Tezos’ya pek çok kişinin yatırım yapmayı seçmesinin temel sebeplerinden biri, sektördeki en yüksekler arasında bilinmekte olan Tezos’u portföylerinde bulundurmaktan elde ettikleri pasif gelirdir.
Tezos’un PoS modeli ile alakalı bir problem de dikkat edilmeye değerdir. Fakat şimdi dek zayıf yönleri olmayan hiçbir fikir birliği mekanizmasına rastlanmamıştır. Bitcoin gibi büyük bir teknoloji bile merkezileşme sorunu ile mücadele etmektedir. Tüm bu bilgiler ışığında Tezos hakkındaki genel bir görüş sahibi olabilirsiniz. Böylece ilerleyen zamanlarda karşınıza çıkabilecek önemli bir alternatif olan projeyi de tanımış olursunuz.